Wiôlgônoc, Wiôlgô Noc – ta pòzwa pòdsztrëchiwô jednotã i ùniwersalnosc ti nocë. Ù naju, na Kaszëbach Wiôlgônoc  to Jastra abò Jastrë. To òkreslenié nôwiãkszégò swiãta òdnôszô sã do jasnoscë, widu, wschòdu słuńca i nawlékô do wczas òbchòdóny w najich kòscołach rezurekcji „jastrowi witrzni” – pamiątczi zmartwëchwstaniô Christusa.

Nen dzéń wiôldżi redotë, zymkòwi snôżotë, bògati w zwëczi, nalôzł pòczestny môl w kaszëbsczi lëteraturze, np. w wiérzce Henrika Héwelta „Jastrë”:

Dzysô rénk tak ùroczësti,

Òd jinszich pòrénków milszi.

Hewò niesmiałé brzózk lëstczi

I mùlchné palmów pùjczi

A w kòszikù

Malowóné krôszónczi.

Rozspiéwóny dzys swiat całi

Kòżdi człowiek brat dlô se.

Jastrë

                Nen dzéń – dzéń zwëcãżstwa Christusa nad smiercą czëje całi kòsmòs. Chto le negò pòrénka nadôł so starã òbserwacji wschódającégò słuńca i mdze zdrzôł na jegò tarcz, ùzdrzi, jak òno z redoscë trzë razë pòdskòczi. Słuńce ceszi sã ze zmartwëchwstaniégò Christusa. W słuneczny tarczë jidze ùzdrzec jastrowégò Barónka – Zbôwcã.

Na Kaszëbach je téż zwëk, że w drodze na rezurekcjã – witrzniã bùdzy sã zwierzãta i kòżdi z òsóbna dotikającë, gôdô sã do nich: Wstaji, Christus je zmartwëchwstóny, jô jidã do kòscoła.  Na nen sóm ôrt bùdzy sã brzadowé drzewa. Pò rezurekcji nót je pòbłogòsławic swiãconą wòdą całą chòwã i bùdinczi.

                Òsoblëwô je magiô jastrowi wòdë. Mô òna te dnia wiôlgą mòc. W pierszi dzéń Jastrów, jesz przed wschòdã słuńca, jidą Kaszëbi do płënący, tj. żëwi wòdë, cobë òbmëc skarń. Ùsuwô òna krostë, zapôlenia, wszelejaczé renë. Na wòda mô leno tedë taką sëłã, czej sã jidze nad strëgã pò cëchù, bez gôdczi, nie òbzérającë sã za se. Wôrt przeczëtac  ò tim wiérztã Eùgeniusza Prëczkòwsczégò „Jastrowô wòda”:

Wczas w niedzelã kòl pòrénka

Kwiôtk ju lëstczi wëtknął z zemi,

Czëc je snôżi spiéw skòwrónka.

Wszëtkó bùten sã zeleni.

Skòwrónk Bòga sławi głosno,

Kwiôtuszk wërósł w krôse całi,

Lëdze wstôjają redosno,

Christus je ju zmartwëchwstałi!

Z chëczi wëszedł knôp pò cëchù,

Kòl nie dzéwczã jidze snôżé.

Ni ma gôdczi, ani smiéchù.

W strëdze wòda chwatkò bieżi.

Dzéwczã mëje rãczczi, skarniã

Wòda zwãczno w strëmiéń spłiwô

Gnô w nôkòlé, wrzinô w dzarnã.

Reno dôka ląd òdkriwô.

                Wiôlgą wôgã mają pòswiãconé palmë. Òb czas srodżi bùrzë gòspòdiniô zabezpiecziwa dodóm przed ùderzenim gromù, wrzucającë do ògniszcza dzél pòswiãcony wietewczi abò wëstôwiô palmë w òknie z ny stronë, z jaczi jidze bùrza. Przë bùdowie chałëpów i gbùrsczich bùdinków, a òsoblëwie przë stôwianim fùńdamentów pòd stodołã, ni mòże zabôczëc, cobë we wszëtczé nórtë pòdetknąc chòc sztëczk pòswiãcony palmë, cobë ùchronic òd piorëna i ògnia. Kaszëbsczé pòla, dze tak cãżkò robią gbùrzë, barniło sã przed gradã krziżikama z palmów. Pòswiãconé palmë są lékã. Nót leno kąsk òd nich ùkrëszëc a wëpic z arbatą. Téż dodôwô sã chòwie do kôrmë. Zjedzenié jedny baszczi je dobré na chòroscë gôrdła, zaznobienia. Ò tim, chto tak pò prôwdze bë mùszôł zjesc baszkã, dowiémë sã ze szpôsowny wiérztczi Rómana Drzeżdżóna „Na Palmòwą Niedzelã”:

Jak tradicjô dôwnô kôże

Dzys nôleżi palmã miec

A nót téż na bòlesc gôrdła

Pòswiãconą baszkã zjesc

Òsoblëwie pluderbabë

Na jich gardła òbòlałé

Niech le zjedzą dzys ze szmakã

Swiãtëch palmów lopek całi!

Smacznégò

                W drëdżi dzéń swiãtów renëchno chòdzą knôpi z wietewkama jałówca abò brzózk pò wsë dëgòwac. Bùdzą wszëtczich spiochów, a òsoblëwie dzeùse, chtërne chòc wrzeszczą, radë sã dôwają dëgòwac, bò to przëniese jima zdrowié, piãknotã i szczescé w miłoce. Je bòkadosc tekstów, jaczé gôdają z głowë dëgùjący. W ùtwórstwie Aleksandra Labùdë nalezemë:

Dëgùsë, hej dëgùsë!

Biada, chto jesz w łóżkù je!

Bò jak kôże stôrô zwëcz,

Chòdómë dzys z chëczë w chëcz

Z wietewkama najich brzózk

Pòwënëkac spiochów z łóżk.

Ùczimë jich reno wstac,

Nie dac chòwie długò żdac:

- Cobë kruszka dojiła,

Całą beczkã mléczka da;

- Cobë bùczka wôżëła,

Kòżdô trzë cetnarë mia;

- Cobë kluka klukała,

Co dzéń pò dwa jôjka mia,

Żebë bëło z czegò dac,

Tim, co chòdzą dëgòwac.

                Te dnia „wiele ùcechë mają malinczé dzôtczi, co jesz w ne zajka wierzą – z jegò zniosłëch jôjków i bómków jajowatégò sztôłtu” – pisze A. Labùda. A jak to je z tim zajkã ù starków? Ò tim w szpôsownym wiérzce R. Drzeżdżóna „Jastrowi jiwer”:

Cygnie Zajc bez barabónë

W kòszu bóbczi dzecóm niese

Lopk dëgùsów dwigô z sobą

Czë òn wszónóm co przëniese?

Nie je wiedzec tegò gwësno

Bò òn czësto je òd se

Kicô zmachrowóny baro

Bò ZUS* mù nie dôwô żëc.

ZUS mù réńtë nie wëpłacy!

Chòc òn baro chòri je

Mógłbë za niã kùpic aùto

I dojéżdżac nim do gniôzd

A tak w gniôzdach mało bãdze

Mòże leno jaja trzë

Chòc to téż dzys zanôleżi

Jaczi pòdatk na nie mdze

Bò Skarbòwi* mô na òkù

Wszëtczé kùrë co le ne

Niosą w Jastra farwné jaja

Òd nich haracz téż wzyc chce

Chcemë lepi nick nie gadac

Dëgówkama w slôdczi prac

Tim mądralóm a ùnuzlóm

Co chcą w Jastra „Wòdã lac”!

*ZUS i Skarbòwi to dwie strësze ùkôzczi co blós z cëzëch dëtków żëją.

                Mieszkańcóm Łubianë pòd rozwôgã, z nôlepszą  żëczbą „pò swiãtach” i na całi rok, cobë czej je lëchò, przëbôczëlë so 11. przëkôzanié Kaszëbów: „Chòc rôz w dzéń sprôwdz, czë rozmiejesz sã smiôc całą gãbą”/ „Choć raz w ciągu dnia sprawdź, czy umiesz się śmiać całą gębą”.

Słowôrzk:

barnic ‘bronić, chronić’

baszka ‘bazia’

blós ‘tylko’

brzôd ‘owoc’

bùten ‘ zewnątrz’

cëzy ‘obcy’

chòwa ‘bydło’

dzél ‘część’

dôka ‘mgła’

dzeùs ‘dziewczę’

gbùr ‘gospodarz’

jiwer ‘kłopot’

knôp ‘chłopiec’

lék ‘lekarstwo’

môl ‘miejsce’

nórt ‘kąt’

òbzérac ‘oglądać’

ôrt ‘sposób’

póczestnosc  ‘uznanie’

pòdsztrëchnąc ‘podkreślić’

pòzwa ‘nazwa’

przëbôczëc ‘przypomnieć’

rena’rana’

skarń ‘twarz’

snôżi ‘piękny’

stark, starka ‘dziadek, babcia’

strëga ‘strumień’

szpôs ‘żart’

sztëczk ‘kawałek’

ùkôzka ‘zjawa’

wënëkac ‘wygonić’

wid ‘światło’

wietewka ‘gałązka’

zabôczëc ‘zapomnieć’

zdrzec ‘patrzeć’

zymk ‘wiosna’

żdac ‘czekać’

żëczba ‘życzenia’

Felicja Baska-Borzyszkowska